1. Kwestie terminologiczne.
Niezbędne jest uściślenie samego pojęcia oskarżonego. Stosownie do przepisu art. 71 § 2 Kodeksu postępowania karnego (dalej „k.p.k.”) za oskarżonego uważa się osobę, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osobę, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania (oskarżony w ścisłym znaczeniu).
K.p.k. pozwala także na ujęcie definicji oskarżonego w znaczeniu szerokim, tj. określenie w ten sposób również podejrzanego (art. 71 § 3 k.p.k.).
Dla przypomnienia – za podejrzanego uważa się osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego. Określona osoba staje się więc podejrzanym albo z momentem wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów, albo też od momentu powiadomienia jej przed przesłuchaniem o treści zarzutu, którą to treść wpisuje się do protokołu przesłuchania.
Obok tych dwóch terminów – podejrzanego i oskarżonego, k.p.k. wymienia także kolejne pojęcie: „osoba podejrzana”, przez którą należy rozumieć osobę, co do której istnieje jedynie przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo, lecz jeszcze nie skierowano przeciwko niej postępowania karnego (np. poprzez wydanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów).
Osoba podejrzana nie jest stroną postępowania przygotowawczego. Nie ma zatem ani praw, ani (co do zasady) obowiązków procesowych podejrzanego. Jeżeli wobec takiej osoby podejmowane są określone czynności procesowe, to dysponuje ona uprawnieniami takimi, jakie przy danej czynności k.p.k. przewiduje dla podmiotu, którego dana czynność dotyczy.

2. Uprawnienia oskarżonego.
Oskarżony zajmuje w procesie karnym centralną pozycję jako osoba, która zagrożona jest karą kryminalną w związku z zarzutem popełnienia przestępstwa.
Osoba stająca się oskarżonym uzyskuje odpowiednie uprawnienia procesowe; z drugiej strony ciążą na niej obowiązki, pojawia się też możliwość stosowania wobec niej środków przymusu bezpośredniego.
Uprawnienia oskarżonego koncentrują się przede wszystkim w ramach jego prawa do obrony. W tym zakresie można wyodrębnić:

2.1. Uprawnienia stron procesu, z których korzysta również oskarżony:
a) uczestniczenie w czynnościach postępowania
Uprawnienie to jest ściśle związane z zasadą jawności postępowania karnego (a ściślej rzecz ujmując – jawności wewnętrznej). Zasada ta mówi, że sprawa karna powinna być rozpoznana z udziałem stron (w tym oskarżonego) i ich przedstawicieli (np. adwokata), czyli osób bezpośrednio zainteresowanych jej rozstrzygnięciem.
Udział oskarżonego w posiedzeniach sądu reguluje przede wszystkim przepis art. 96 k.p.k.
Oskarżony ma prawo także wziąć udział w czynnościach wykonywanych na podstawie przepisu art. 396 § 1 k.p.k., a więc tych, które odbywają się przed „sędzią delegowanym” lub w ramach tzw. pomocy sądowej z tym zastrzeżeniem, że oskarżonego pozbawionego wolności sprowadza się tylko wtedy, gdy sąd (prezes sądu) uzna to za konieczne.
Zgodnie z przepisem art. 374 § 1 k.p.k. obecność oskarżonego na rozprawie głównej jest obowiązkowa.
Od tej zasady k.p.k. wprowadził pewne wyjątki, uregulowania mające na celu usprawnienie przebiegu postępowania sądowego, pozwalające na odbycie rozprawy bez udziału oskarżonego. I tak, jeżeli oskarżony wprawi się w stan niezdolności do udziału w rozprawie lub posiedzeniu, w którym jego udział jest obowiązkowy, sąd może prowadzić postępowanie pomimo jego nieobecności, nawet jeżeli nie złożył jeszcze wyjaśnień. Jednakże przed wydaniem takiego postanowienia sąd ma obowiązek zapoznania się ze świadectwem lekarza, który stan niezdolności stwierdził, lub przesłuchać go w charakterze biegłego(1). Przedstawiciele nauki prawa karnego podkreślają, że przepis posługuje się ogólną kategorią wprawienia się ze swej winy w stan niezdolności do udziału w rozprawie lub posiedzeniu, do której należy zaliczyć wszelkiego rodzaju okaleczenia, połknięcie przedmiotu itp., uniemożliwiające stawiennictwo oskarżonego, jak również wprawienie się w stan odurzenia (alkoholowego, narkotykowego, etc.), nawet jeśli pojawi się na rozprawie.
Ponadto, gdy oskarżony, powiadomiony o terminie rozprawy oświadczy, że nie weźmie w niej udziału lub uniemożliwia doprowadzenie go na rozprawę albo zawiadomiony o niej osobiście nie stawia się na rozprawę bez usprawiedliwienia, sąd może prowadzić postępowanie bez jego udziału, chyba że uzna obecność oskarżonego za niezbędną. W takiej sytuacji sąd zarządza zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie oskarżonego.
Rozprawa główna przed sądem może się odbyć także podczas nieobecności oskarżonego w postępowaniu uproszczonym, jeżeli zachodzą warunki do wydania wyroku zaocznego. Niestawiennictwo oskarżonego (a w zasadzie już skazanego) nie stanowi również przeszkody do wydania wyroku łącznego.
Jeżeli natomiast obecność oskarżonego jest obowiązkowa, powinien on być wezwany na rozprawę i pozostawać do dyspozycji sądu do momentu zwolnienia go z tego obowiązku. W razie obowiązkowej obecności oskarżonego rozprawa nie może się odbywać bez jego udziału, bez względu na to, czy jego nieobecność jest usprawiedliwiona, czy też nie.
Wyjątkowo, gdy oskarżony, który złożył już wyjaśnienia, opuścił salę rozpraw bez zezwolenia przewodniczącego składu orzekającego, sąd może prowadzić rozprawę w dalszym ciągu pomimo nieobecności oskarżonego(3).
Oskarżony może być również wydalony (czasowo) z sali rozpraw w sytuacji, gdy pomimo upomnienia go przez przewodniczącego składu orzekającego zachowuje się nadal w sposób zakłócający porządek rozprawy lub godzący w powagę sądu. Co ważne, zezwalając oskarżonemu na powrót, przewodniczący składu orzekającego musi niezwłocznie poinformować go o przebiegu rozprawy w czasie jego nieobecności oraz umożliwić mu złożenie wyjaśnień co do przeprowadzonych w czasie jego nieobecności dowodów;
b) składanie wniosków dowodowych
Oskarżony może składać wnioski dowodowe w postępowaniu przed sądem I instancji w każdym czasie, gdyż k.p.k. nie określa co do tego żadnego terminu; oznacza to w praktyce, że możliwość taka istnieje aż do zamknięcia przewodu sądowego, ale też w postępowaniu odwoławczym(4).
Korzystanie z tego prawa nie może być limitowane ani treścią złożonych wcześniej w procesie przez oskarżonego wyjaśnień, ani faktem jego dotychczasowej bezczynności i podjęcia inicjatywy dowodowej dopiero bezpośrednio przed zakończeniem przewodu sądowego.
Nierozpoznanie wniosku dowodowego oskarżonego, zaniechanie wyjaśnienia sprzeczności w zeznaniach świadków oraz nieprzeprowadzenie dopuszczonego dowodu z dokumentów może zostać uznane za uchybienie przepisom k.p.k., co stanowić może podstawę do uchylenia lub zmiany orzeczenia;
c) uprawnienie do zadawania pytań i składania oświadczeń, zwłaszcza oświadczeń wiedzy
Oskarżony, uczestnicząc w czynnościach dowodowych, może (nie musi) zachowywać się aktywnie, tzn. składać oświadczenia co do przeprowadzonych czynności, zadawać pytania osobowym źródłom dowodowym (np. świadkom);
d) uprawnienie do zaskarżenia zapadłych decyzji procesowych
Z uwagi na budowę polskiego postępowania karnego, a mianowicie jego instancyjność oskarżonemu przysługuje prawo do zaskarżania zapadłych decyzji procesowych. Przedmiotem zaskarżenia mogą być przede wszystkim decyzje kończące postępowanie sądowe w danej instancji;

 

2.2. Uprawnienia, które przysługują wyłącznie oskarżonemu:
a) prawo do składania wyjaśnień, prawo do milczenia
Spośród uprawnień, które przysługują wyłącznie oskarżonemu, niezależnie od stadium procesowego, należy wymienić prawo (nie obowiązek) składania wyjaśnień. Oskarżony ma prawo do milczenia w postępowaniu. Może on przyjąć postawę bierną i odmówić wyjaśnień w swojej sprawie, przy czym milczenia nie można traktować jako przyznania się do winy. Wyjaśnienia te składa ustnie. W warunkach określonych w art. 176 k.p.k. w postępowaniu przygotowawczym oskarżonemu można umożliwić złożenie ich na piśmie. Co należy podkreślić, oskarżony jest uprawniony, a nie zobowiązany do wyjaśnień. Co więcej, nie musi mówić prawdy. Nie odbywa się to bowiem pod przysięgą, nie jest przez sąd pouczany o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania (w przeciwieństwie do świadków). Może on obrać kierunek obrony, jego zdaniem najkorzystniejszy (np. obciążać innych, kłamać);
b) prawo do pouczenia o przysługujących uprawnieniach i ciążących obowiązkach
K.p.k. nakłada na organy prowadzące postępowanie przygotowawcze obowiązek poinformowania oskarżonego o jego prawach i obowiązkach. Pouczenie powinno nastąpić na piśmie i być potwierdzone podpisem pouczanego.
Zakres pouczenia został przedstawiony w II części niniejszego cyklu (Spliff#19) w związku z czym nie ma sensu powtarzać tych treści. Co jednak warte podkreślenia, zgodnie z przepisem art. 6 ust. 3 Konwencji Europejskiej (Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 r., Dz. U. z 1993 r. nr 61, poz. 284) każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma (co najmniej) prawo do:
- niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji, w języku dla niego zrozumiałym, o istocie i przyczynie skierowanego przeciwko niemu oskarżenia,
a także
- odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony,
- bronienia się osobiście lub poprzez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeżeli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony, do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości (patrz pkt. c),
- przesłuchania lub powodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach, jak świadków oskarżenia,
- korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie posługuje się językiem używanym w sądzie (patrz pkt. e);
c) prawo do posiadania obrońcy
Oskarżonemu w toku całego postępowania przysługuje prawo do obrońcy, o czym, jak była mowa wyżej, należy go pouczyć(5).
Zgodnie z przepisem art. 77 k.p.k. można mieć nie więcej, niż trzech obrońców jednocześnie w danym procesie.
Obrona może być nieobowiązkowa (gdy oskarżony nie musi mieć obrońcy) lub obowiązkowa – w sytuacjach określonych w k.p.k., np.:
- gdy oskarżony jest nieletni, głuchy, niemy lub niewidomy,
- gdy zachodzi uzasadniona wątpliwość co do poczytalności oskarżonego,
- gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę,
- w postępowaniu przed sądem okręgowym, jako sądem I instancji, jeżeli oskarżonemu zarzucono zbrodnię lub gdy jest pozbawiony wolności.
Obrona obowiązkowa może być realizowana poprzez wybranie przez oskarżonego obrońcy (obrona z wyboru)(6) lub też poprzez tzw. „obrońcę z urzędu”, jeśli oskarżony żadnego nie posiada, np. gdy nie jest w stanie ponieść kosztów.
Odnośnie kontaktów z obrońcą trzeba podkreślić, że jeżeli oskarżony jest tymczasowo aresztowany, może on porozumiewać się z nim podczas nieobecności innych osób, w tym korespondencyjnie(7). Udzielając zezwolenia na porozumiewanie się, prokurator może zastrzec, że będzie przy tym obecny on sam lub osoba przez niego upoważniona. Prokurator może również zastrzec kontrolę korespondencji podejrzanego z obrońcą.
Zastrzeżenia powyższe nie mogą być utrzymane lub dokonane po upływie 14 dni od dnia tymczasowego aresztowania podejrzanego – po upływie tego terminu ograniczenia, o których mowa powyżej są niedopuszczalne.
d) prawo ostatniego głosu oskarżonego
Ostatnie głosy stron (tu: oskarżonego) to końcowe wypowiedzi, których adresatem jest przede wszystkim sąd, ale także pozostałe strony, a uwzględniając aspekty wychowawcze rozprawy i rolę poszczególnych stron oraz ich przedstawicieli – również ew. publiczność. Celem tej instytucji jest zaprezentowanie przez strony (i ich przedstawicieli procesowych) własnej analizy i oceny dowodów przeprowadzonych w toku przewodu sądowego, prezentacja własnej argumentacji prawnej oraz wniosków co do rozstrzygnięcia w przedmiocie procesu.
Przepis art. 406 k.p.k. podtrzymuje regułę tzw. ostatniego słowa oskarżonego, przyjmując, że oskarżony zabiera zawsze głos na końcu, oraz że jego obrońcy i jemu samemu służy zawsze prawo do repliki, gdy po wystąpieniach stron oskarżyciel lub powód cywilny ponownie zabiera głos.
W orzecznictwie trafnie podkreśla się, że kolejność określona w art. 406 k.p.k. nie ma charakteru czysto porządkowego, ale stanowi jedną podstawowych gwarancji praw oskarżonego;
e) prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli oskarżony nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim
Prawo to stanowi realizację minimalnych standardów systemu prawnego w demokratycznym państwie. Przewiduje również dostęp do podstawowych dokumentów procesowych w znanym oskarżonemu języku. Osobie, która nie włada polszczyzną w wystarczającym stopniu, doręcza się wraz z tłumaczeniem postanowienie o przedstawieniu, uzupełnieniu lub zmianie zarzutów, akt oskarżenia oraz orzeczenie podlegające zaskarżeniu lub kończące postępowanie.
Zgodnie z przepisem art. 619 § 3 k.p.k. to Skarb Państwa ponosi koszty związane z udziałem w postępowaniu tłumacza, w zakresie koniecznym dla zapewnienia oskarżonemu jego prawa do obrony;
f) prawo do inicjowania skazania i wymierzenia mu określonej kary lub środka karnego bez przeprowadzenia postępowania dowodowego
W tej kwestii zob. artykuł w Spliffie#15;
g) prawo do inicjowania lub uczestniczenia w postępowaniu mediacyjnym;
h) prawo do współdziałania w zakresie warunkowego umorzenia postępowania(8);
i) prawo do wyrażania zgody na skazanie go bez przeprowadzania rozprawy(8).
3. Obowiązki oskarżonego.
Na oskarżonym spoczywają pewne obowiązki procesowe. Podstaw obowiązków oskarżonego należy przede wszystkim szukać w k.p.k. Do najważniejszych należą:
a) stawienie się na każde wezwanie uprawnionego organu w toku trwającego procesu karnego
Oskarżony, który pozostaje na wolności, jest obowiązany stawić się na każde wezwanie uprawnionego organu. Musi też zawiadomić organ prowadzący postępowanie o każdej zmianie swego miejsca zamieszkania lub pobytu, trwającego dłużej niż 7 dni, o czym należy oskarżonego uprzedzić przy pierwszym przesłuchaniu.
W razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa, oskarżonego można zatrzymać i sprowadzić przymusowo, a nawet zastosować tymczasowe aresztowanie, jeżeli istnieje uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się;
b) obowiązek poddania się badaniom lekarskim i oględzinom
Pomimo, iż oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją korzyść ani niekorzyść, oskarżony jest zobowiązany poddać się:
- oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała; wolno także w szczególności od oskarżonego pobrać odciski, fotografować go oraz okazać w celach rozpoznawczych innym osobom,
- badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pod warunkiem, że dokonywane są przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia, z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej, gdy nie zagrażają one zdrowiu oskarżonego, a ich przeprowadzenie jest nieodzowne; w szczególności oskarżony jest obowiązany (przy zachowaniu tych warunków) poddać się pobraniu krwi, włosów lub wydzielin organizmu (z zastrzeżeniem z następnego punktu),
- pobraniu przez funkcjonariusza Policji wymazu ze śluzówki policzków, o ile jest to nieodzowne i nie zachodzi obawa, że zagrażałoby to zdrowiu oskarżonego lub innych osób.

---

1 Stan niezdolności oskarżonego do udziału w rozprawie można stwierdzić także na podstawie badania niepołączonego z naruszeniem integralności ciała, przeprowadzonego za pomocą stosownego urządzenia.
2 Na takie postanowienie oskarżonemu przysługuje zażalenie do innego równorzędnego składu tego sądu.
3 Wyrok wydany w tym wypadku nie jest wyrokiem zaocznym.
4 Z tym zastrzeżeniem, że uzupełnienie postępowania dowodowego w postępowaniu odwoławczym dopuszczalne jest tylko wyjątkowo.
5 Obowiązek taki płynie również z przepisu art. 14 ust. 3 pkt. d Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych z 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. nr 38, poz. 167).
6 Jeżeli oskarżony jest nieletni lub ubezwłasnowolniony, wyboru obrońcy może dokonać jego ustawowy przedstawiciel lub osoba, pod której pieczą pozostaje.
7 To uprawnienie ulega zawężeniu w postępowaniu przygotowawczym.
8 Trzy ostatnie uprawnienia są na tyle obszerne i złożone, że ich omówienie przekracza ramy objętościowe artykułu. Natomiast skrótowe omówienie tych zagadnień nie ma większego sensu.


W opracowaniu niniejszego artykułu wykorzystano następujące źródła:
1) J. Grajewski, L.K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Tom
I (art. 1-424),  Kantor Wydawniczy Zakamycze 2006 r.;
2) T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. III, Kantor Wydawniczy
Zakamycze 2003 r.;
3) K. Marszał, St. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces karny, wyd. II, Wydawnictwo Wolumen.
Katowice 2005 r.