[Red.: Tekst ten ma charakter informacyjny i nie należy go traktować jako zachęty do współpracy. Szczególnie w procesach o „posiadanie” konsumpcyjne, jeżeli mamy możliwość (często wystarczy się po prostu postarać, by już coś zdziałać), nie należy pozwalać organom ścigania na gładkie i bezproblemowe podnoszenie statystyk, bronić się i odwoływać jak najwięcej, tym bardziej, że istnieje orzecznictwo sprzeczne z obecną praktyką (o czym niejednokrotnie pisaliśmy). Warto jednak posiadać wiedzę na temat tego uproszczonego trybu, czy to znajdując się w szczególnej sytuacji, czy też w przypadku rutynowych represji.]

 

Mechanizm z art. 335 k.p.k. jest skróconą formą skazania oskarżonego, pozwalającą na odformalizowanie postępowania, stwarzającą przez to możliwość oszczędności procesowych. Sprowadza się do zawarcia swoistego porozumienia między sprawcą czynu a organem procesowym. W jego wyniku sprawca znajduje się w uprzywilejowanej pozycji, gdyż może liczyć na wymierzenie łagodniejszej kary, organ procesowy zaś jest zwolniony od prowadzenia żmudnego postępowania karnego. Jest to przejawem konsensualizmu w podejmowaniu decyzji procesowych.
Skazanie bez rozprawy jest dopuszczalne wtedy, gdy:
1) oskarżyciel wystąpił z wnioskiem o wydanie wyroku skazującego,
2) nastąpiło orzeczenie uzgodnionej z oskarżonym kary lub środka karnego,
3) przestępstwo jest zagrożone karą nieprzekraczającą 10 lat pozbawienia wolności,
4) okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości,
5) postawa oskarżonego wskazuje, że cele postępowania zostaną osiągnięte,
6) sąd uzna, że zachodzą podstawy do uwzględnienia wniosku.
Uprawnienie do umieszczenia w akcie oskarżenia wniosku o skazanie bez rozprawy przysługuje tylko i wyłącznie prokuratorowi, a więc żadnemu innemu oskarżycielowi publicznemu (np. strażnikowi leśnemu), oskarżycielowi posiłkowemu (art. 53 i n. k.p.k.), ani oskarżycielowi prywatnemu1. To właśnie prokurator może wyjść z inicjatywą i zaproponować podejrzanemu skorzystanie przez niego z tej instytucji. Impulsem dla prokuratora do wystąpienia z takim wnioskiem może być pozytywny wynik postępowania mediacyjnego, jak też zachowanie podejrzanego, polegające na współpracy z organami ścigania np. przy wykryciu i ujęciu wszystkich ew. współsprawców.
Wniosku nie może złożyć podejrzany (z tym, że może on wystąpić do prokuratora z propozycją przygotowania takiego wniosku i sugestią co do rodzaju i rozmiaru kary2 lub środka karnego3).
Prokurator może wystąpić do sądu z wnioskiem o skazanie oskarżonego bez rozprawy przede wszystkim wówczas, gdy istnieją podstawy do wniesienia aktu oskarżenia (co wynika z faktu, iż prokurator wniosek musi umieścić w tymże akcie), kiedy spełnione zostaną określone warunki (o których niżej), porozumiawszy się z podejrzanym, iż ten godzi się na wydanie wyroku skazującego bez przeprowadzenia rozprawy i na wymierzenie określonej kary. Jest to bardzo ważne – wniosek o skazanie bez rozprawy nie może być skierowany bez uprzedniego uzgodnienia go z oskarżonym4.
Wystąpienie z przedmiotowym wnioskiem nie jest uzależnione od formy postępowania przygotowawczego; może to być śledztwo lub dochodzenie. Nie ma też znaczenia, jaki organ prowadził dochodzenie.
K.p.k. nie określa wyraźnie treści wniosku, lecz z jego istoty wynika, że powinien zawierać propozycję wydania bez przeprowadzenia rozprawy wyroku skazującego oskarżonego na określoną karę lub środek karny za zarzucane mu przestępstwo. Ma to być wniosek konkretny, co wynika z istoty porozumienia. Podejrzany, wyrażając zgodę na skazanie bez rozprawy, ma na uwadze łagodniejsze potraktowanie przez sąd – musi więc wiedzieć, jaka represja może go spotkać. W uzasadnieniu wniosku należy podać przesłanki przemawiające za wydaniem wyroku skazującego bez rozprawy.
Umieszczenie przez prokuratora w akcie oskarżenia rzeczonego wniosku obliguje prezesa sądu do skierowania sprawy na posiedzenie, ponieważ decyzję merytoryczną w tej kwestii można bowiem podjąć tylko w ten sposób.
Sąd przed wydaniem wyroku bada sprawę pod kątem zaistnienia przesłanek z przepisu art. 335 kpk (o których za chwilę). Jeżeli uzna, że z jakiś powodów nie zachodzą podstawy do uwzględnienia wniosku prokuratora, sprawa jest rozpoznawana na zasadach ogólnych. Trzeba jednak podkreślić, że są to niezwykle rzadkie sytuacje. Jeśli sąd nie ma zastrzeżeń, odbywa się posiedzenie (nie rozprawa), na którym wydaje wyrok. Obecność oskarżonego nie jest obowiązkowa, chyba, że prezes sądu zarządzi inaczej.
1. Pierwszą z przesłanek pozwalających na skorzystanie z instytucji skazania oskarżonego bez przeprowadzenia rozprawy może mieć miejsce tylko w sprawie o występek5 zagrożony karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 10 lat. Lektura Kodeksu karnego wskazuje, że katalog przestępstw, które wchodzą w grę, jest dość duży, co oznacza, że możliwości korzystania z tej instytucji są szerokie. W grę będą wchodziły m. in. przestępstwa nieumyślnego spowodowania śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, nietrzeźwości, zniewagi, bójki z wynikiem śmiertelnym i wielu innych. Na marginesie, przestępstwo z art. 62 ust. 1 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. nr 179, poz. 1485 ze zm.) – tj. posiadanie środków odurzających lub substancji psychotropowych – jest występkiem zagrożonym karą pozbawienia wolności do lat 3. Typ uprzywilejowany, o którym mowa w przepisie art. 62 ust. 3 w/w ustawy (wypadek mniejszej wagi) zagrożony jest alternatywnie karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Natomiast występek określony w przepisie art. 62 ust. 2 w/w ustawy (znaczna ilość środków odurzających lub substancji psychotropowych) zagrożony jest karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Oznacza to, że również odnośnie do tych przestępstw mechanizm skazania bez rozprawy może mieć zastosowanie.
2. Kolejną przesłankę stanowi postulat, że skazanie bez rozprawy jest dopuszczalne wówczas, gdy „okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości”. Oznacza to ni mniej, ni więcej, że zebrane dowody muszą świadczyć niezbicie o popełnieniu przez podejrzanego zarzucanego mu przestępstwa i istotnych jego okolicznościach.
Przedstawione wraz z aktem oskarżenia materiały dowodowe muszą dawać pełną podstawę do powzięcia przez sąd przekonania, że wszystkie istotne okoliczności zostały wyjaśnione i są zgodne z prawdziwym przebiegiem zdarzenia.
Słusznie podkreśla się w nauce i doktrynie prawa, że popełnienie przestępstwa nie budzi wątpliwości wtedy, gdy przekonanie sądu w tej kwestii uzasadnia swobodna ocena całokształtu ujawnionych w toku rozprawy okoliczności, a także sam wniosek o skazanie i inne elementy porozumienia stron.
W wypadku, gdy nasuną się wątpliwości w zakresie któregokolwiek z tych elementów, sąd jest obowiązany rozpoznać sprawę na zasadach ogólnych, tj. w postępowaniu zwyczajnym lub uproszczonym.
3. Skazanie bez przeprowadzenia rozprawy może mieć miejsce wówczas, gdy postawa oskarżonego wskazuje, że cele postępowania zostaną osiągnięte, mimo nieprzeprowadzenia rozprawy.
Cele postępowania karnego zostały określone w przepisie art. 2 § 1 k.p.k. Wszystkie przepisy k.p.k. mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby:
- sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej odpowiedzialności;
- poprzez trafne zastosowanie środków przewidzianych w prawie karnym oraz ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa osiągnięte zostały zadania postępowania karnego, nie tylko w zwalczaniu przestępstw, lecz również w zapobieganiu im oraz w umacnianiu poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego;
- uwzględnione zostały prawnie chronione interesy pokrzywdzonego;
- rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie.
4. Sąd nie jest obowiązany do uwzględnienia wniosku i skazania oskarżonego bez przeprowadzenia rozprawy.

Jeśli sąd uzna, że chociażby jeden z tych warunków nie jest spełniony, może – zgodnie z przepisem art. 343 § 7 k.p.k. – nie uwzględnić wniosku. Konsekwencją nieuwzględnienia wniosku jest konieczność przeprowadzenia rozprawy – jest to decyzja sądu, toteż przybiera formę postanowienia.
Nie oznacza to jednak, że sąd ma do wyboru albo zaaprobowanie wniosku w całości, albo skierowanie sprawy do rozpoznania na rozprawie, jeżeli brak jest podstaw do jego uwzględnienia. Może bowiem doprowadzić do zmodyfikowania wniosku.
Sąd nie jest też związany wynegocjowanymi przez prokuratora wnioskami co do kary lub środków karnych i może ich nie zaakceptować. Nie może wszak uwzględnić wniosku prokuratora częściowo, tzn. wyłącznie co do skazania, nie podzielając jego postulatu co do kary lub środka karnego. Jest to niemożliwe, gdyż z treści przepisów art. 343 § 6 i § 7 k.p.k. wynika, że uwzględniając wniosek, sąd skazuje oskarżonego, a uznając, że nie zachodzą podstawy do jego uwzględnienia, powinien rozpoznać sprawę na zasadach ogólnych.
Sąd nie może wymierzyć oskarżonemu innej kary lub środka karnego, niż wnioskowane przez prokuratora. Jeżeli dojdzie do wniosku, że zamiast proponowanej przez prokuratora np. kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania należy orzec tylko środek karny, nie może oskarżonego skazać, ale musi skierować sprawę na rozprawę.
Nie ma jednak przeszkód, by prokurator za zgodą oskarżonego zmodyfikował wniosek. Z inicjatywą zmiany wniosku może wystąpić na posiedzeniu także sąd, uprzedzając strony, że wniosek może zostać nieuwzględniony pod warunkiem, że zostanie przekształcony przez prokuratora za zgodą oskarżonego.
Ostateczna decyzja należy zawsze do sądu. Ocena ta jest dokonywana na podstawie danych obrazujących osobowość oskarżonego oraz stosunek do popełnionego czynu i pokrzywdzonego.
Istotnego znaczenia nabiera więc zebranie danych osobopoznawczych oskarżonego. Doktryna proponuje w tej kwestii, by zawsze ustalać tożsamość oskarżonego, jego wiek, stosunki rodzinne i majątkowe, wykształcenie, zawód i źródła dochodu oraz dane o karalności, a jeżeli był prawomocnie skazany, należy dołączyć do aktu postępowania przynajmniej odpis lub wyciąg wyroku z uzasadnieniem, gdy było sporządzone oraz dane dotyczące odbycia kary.
Koniecznie trzeba też dodać, że dopuszczalne jest cofnięcie przez oskarżonego zgody na skazanie bez rozprawy. Ponadto podnosi się, że oskarżony musi mieć zapewnioną możliwość wycofania tejże zgody także po wniesieniu wniosku przez prokuratora, a nawet na posiedzeniu sądu w przedmiocie tego wniosku. Tylko wówczas, gdy zgoda oskarżonego na skazanie będzie aktualna w chwili wyrokowania przez sąd, będzie można mówić o dobrowolnej rezygnacji przez oskarżonego z przysługujących mu praw procesowych.
Podsumowując opisany wyżej mechanizm trzeba stwierdzić, że z wielu powodów może być on dla oskarżonego korzystny, ponieważ:
-     istnieje możliwość zawieszenia wykonania kary, nadzwyczajnego złagodzenia kary oraz orzeczenia wyłącznie środka karnego z pominięciem reguł wskazanych w kodeksie karnym,
-    postępowanie toczy się krócej, a tym samym jest tańsze,
-    nie odbywa się rozprawa przed sądem,
-    kara uzgodniona z prokuratorem może być niższa niż ta, którą w normalnym trybie na rozprawie orzekłby sąd.

W opracowaniu niniejszego artykułu wykorzystano następujące źródła:
I)J. Grajewski, L.K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Tom I (art. 1-424),Kantor Wydawniczy Zakamycze, 2006 r.;
II)T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. III, Kantor Wydawniczy Zakamycze, 2003 r.;
III)Ryszard A. Stefański, Komentarz do ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego, w zakresie przepisów o postępowaniu przygotowawczym.

---

1. W sprawach, w których jest prowadzone dochodzenie, z propozycją taką może wystąpić organ uprawniony do prowadzenia dochodzenia oraz wnoszenia i popierania oskarżenia.
2. Odnośnie katalogu kar w polskim kodeksie karnym zob. artykuł pt: Katalog kar w Kodeksie karnym, Spliff #16 (kwiecień-maj 2009 r.).
3. Do środków karnych Kodeks karny zalicza: pozbawienie praw publicznych, zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej, zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub z opieką nad nimi, obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu, zakaz wstępu na imprezę masową, zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych, zakaz prowadzenia pojazdów, przepadek, obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, nawiązka, świadczenie pieniężne, podanie wyroku do publicznej wiadomości.
4. Uzgodnienie kary lub środka karnego musi nastąpić w postępowaniu przygotowawczym. Należy też pamiętać, że nie jest wymagana zgoda pokrzywdzonego, mimo, że może dla niego nie być obojętne, w jakim trybie nastąpi skazanie oskarżonego.
5. Występkiem jest czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc.