Trzy z nich - kara pozbawienia wolności, 25 lat pozbawienia wolności oraz dożywotniego pozbawienia wolności posiadają charakter izolacyjny, grzywna ma charakter dolegliwości finansowej, zaś kara ograniczenia wolności stanowi alternatywę dla krótkoterminowych kar pozbawienia wolności.  

 

Systematyka przepisu art. 32 k.k. nie jest przypadkowa. Ustawodawca dokonał bowiem systematyki kar według ich abstrakcyjnego stopnia dolegliwości - od najłagodniejszej do najsurowszej. Przyjęta zatem w katalogu kar hierarchia nakazuje uznawad, iż grzywna posiada najniższy abstrakcyjny ładunek dolegliwości, dożywotnie pozbawienie wolności zaś największy.

Ponieważ rozdział VII ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. nr 179, poz. 1485 z późn. zm.), zatytułowany „Przepisy karne” (art. 53 – art. 74) przewiduje jedynie trzy z pięciu rodzajów kar1, a mianowicie: karę grzywny, karę ograniczenia wolności oraz karę pozbawienia wolności na nich wyłącznie skupi się niniejszy artykuł2. Zachowując systematykę przyjętą w Kodeksie karnym szczegółowe omówienie katalogu kar zaczniemy od grzywny (1) poprzez karę ograniczenia wolności (2) na karze pozbawienia wolności koocząc (3).

1) Grzywna - jest karą posiadającą najniższy abstrakcyjny stopieo dolegliwości, co wynika jednoznacznie z treści art. 32 k.k.
Celem grzywny jest w każdym przypadku wyrządzenie sprawcy dolegliwości o charakterze ekonomicznym – uszczuplenie jego dóbr majątkowych. Analiza podstaw orzekania grzywny przewidzianych w kodeksie wskazuje, że kara ta występuje w trzech różnych „kontekstach”, w każdym z nich mając do spełnienia do pewnego stopnia odmienną funkcję.

I tak, można wyróżnid grzywnę orzekaną jako jedyna kara za przestępstwo, zwaną na ogół grzywną samoistną, grzywnę orzekaną obok kary pozbawienia wolności, zwaną też kumulatywną oraz grzywnę związaną z instytucją warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności oraz ograniczenia wolności.
Do istotnych zalet grzywny należy jej wymiernośd, łatwośd w orzekaniu i taniośd wykonania, które nie wymaga tak rozbudowanego aparatu wykonawczego, jak kara pozbawienia wolności (więziennictwo), a nawet środki probacyjne (system dozoru i kontroli obowiązków próby).
Kara grzywny nie odrywa skazanego od jego naturalnego środowiska, nie ogranicza jego aktywności zawodowej i funkcji społecznych (zwłaszcza w rodzinie), nie stwarza też zagrożenia demoralizacją, jakie często wiąże się z umieszczeniem w środowisku więziennym.
Dostrzega się także wychowawczo-prewencyjne funkcje grzywny, gdyż pozbawia ona sprawcę przestępstwa bezprawnej korzyści, uświadamiając mu nieopłacalnośd popełnienia przestępstwa.

Kara grzywny ma także wady, które uwidaczniają się przy niewłaściwej regulacji prawnej i praktyce orzekania tej kary. Nadmierne grzywny mogą rujnowad rodziny skazanych, co przekreśla ideę osobistego ponoszenia dolegliwości wynikających z kary, a także prowadzi do częstego stosowania zastępczych kar pozbawienia wolności wobec sprawców, którzy nie są w stanie uiścid grzywny i nie dysponują majątkiem, z którego grzywna mogłaby byd ściągnięta.
W porównaniu z Kodeksem karnym z 1969 r. obowiązujący kodeks dokonał w sposób zasadniczy zmiany założeo orzekania tej kary poprzez wprowadzenie tzw. systemu stawek dziennych w miejsce dotychczasowego tzw. systemu kwotowego.

Podstawową funkcją systemu stawek dziennych jest zróżnicowanie dolegliwości tej kary w zależności od sytuacji majątkowej sprawcy w ten sposób, aby za to samo (lub zbliżone) przestępstwo wobec dwóch sprawców o różnej pozycji materialnej zostały wymierzone grzywny o różnej wysokości jednej stawki.
W przyjętym przez k.k. systemie wymiar grzywny następuje w dwóch etapach. Najpierw sąd określa liczbę stawek dziennych grzywny, kierując się ogólnymi dyrektywami wymiaru kary, tzn. oceną stopnia społecznej szkodliwości popełnionego czynu i winy sprawcy oraz potrzebami w zakresie prewencyjnego oddziaływania kary.

Dolna granica stawek dla tej kary wynosi 10, a górna 360, ale przepis szczególny może w 3 konkretnym przypadku oznaczyd niższą granicę górną (np. 180 stawek) lub wyższą dolną3. W drugim etapie procesu orzekania kary grzywny sąd ustala wysokośd jednej stawki dziennej grzywny, która nie może byd niższa niż 10 zł ani przekraczad 2 000 zł. Przepis artykułu 33 § 3 k.k. określa 5 przesłanek określania stawki dziennej grzywny jakie sąd musi wziąd pod uwagę ustalając jej wysokośd, a mianowicie: dochody sprawcy, warunki osobiste sprawcy, warunki rodzinne, stosunki majątkowe, możliwości zarobkowe. Grzywny nie orzeka się, jeżeli dochody sprawcy, jego stosunki majątkowe lub możliwości zarobkowe uzasadniają przekonanie, że sprawca grzywny nie uiści i nie będzie można jej ściągnąd w drodze egzekucji. Skazanego na grzywnę sąd wzywa do jej uiszczenia w terminie 30 dni. W razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu grzywnę ściąga się pod przymusem w drodze egzekucji Sąd może odroczyd wykonanie grzywny albo rozłożyd ją na raty na czas nieprzekraczający roku, licząc od dnia wydania pierwszego postanowienia w tym zakresie, jeżeli natychmiastowe jej wykonanie pociągnęłoby dla skazanego lub jego rodziny zbyt ciężkie skutki. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie, a zwłaszcza wówczas, gdy wysokośd grzywny jest znaczna, można rozłożyd grzywnę na raty na okres do 3 lat.

 

2) kara ograniczenia wolności - powszechnie uznawana jest jako kara alternatywna dla krótkoterminowej kary pozbawienia wolności lub trudnej do spłacenia grzywny.
Sankcja ta zawiera w sobie wszystkie elementy kary, a więc spełnia cel retrybutywny 4 (nieodpłatna praca, zakaz zmiany miejsca stałego pobytu bez zgody sądu) oraz cele prewencyjne (efekt edukacyjny pracy, praca na cele charytatywne, integracja przestępcy ze społeczeostwem i społeczeostwa z przestępcą) - a pozbawiona jest wad kary pozbawienia wolności (kontakt sprawcy ze środowiskiem więziennym, jego podkultura, brak stygmatyzacji bycia więźniem i często związany z tym efekt odrzucenia tak w środowisku zawodowym, jak i rodzinnym). Wykonanie kary ograniczenia wolności ma na celu wzbudzenie w skazanym woli kształtowania jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego.

Kara ograniczenia wolności wymierzana jest w miesiącach. Jej dolna granica wynosi miesiąc a górna rok. Kodeks przewiduje również możliwośd jej nadzwyczajnego zaostrzenia i wtedy górna granica tej kary nie może przekroczyd 18 miesięcy. Kara ograniczenia wolności wiąże się zawsze z zakazem zmiany miejsca stałego pobytu bez zgody sądu (a), obowiązkiem wykonywania pracy wskazanej przez sąd lub alternatywnie z tym obowiązkiem - z potrąceniami z wynagrodzenia skazanego (b), obowiązkiem udzielania wyjaśnieo z przebiegu odbywania kary (c).

a) miejsce stałego pobytu nie musi oznaczad miejsca zameldowania, gdyż dla skuteczności tej kary istotne jest ustalenie miejsca faktycznego przebywania skazanego;
b) obowiązek wykonywania pracy występuje w dwóch alternatywnych wariantach. W pierwszym z nich sąd może orzec obowiązek wykonywania pracy na podstawie art. 34 § 2 pkt 2 k.k., która polega na wykonywaniu nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne wskazanej przez sąd w odpowiednim zakładzie pracy, placówce służby zdrowia, opieki społecznej, organizacji lub instytucji niosącej pomoc charytatywną lub na rzecz społeczności lokalnej, w wymiarze od 20 do 40 godzin w stosunku miesięcznym5. W drugim wariancie, w razie uprzedniego stwierdzenia, iż skazany jest zatrudniony sąd może zamiast wykonywania pracy na cele społeczne orzec potrącenie od 10% do 25% wynagrodzenia za pracę na rzecz Skarbu Państwa albo cel społeczny przez siebie wskazany;
c) wprowadzając obowiązek udzielania wyjaśnieo dotyczących przebiegu odbywania kary, ustawa nie określa ani zakresu tego obowiązku, ani jego treści, ani jego adresata. Przyjmuje się więc, że adresatem tego obowiązku jest sąd nadzorujący wykonanie kary i również od niego zależed będzie zakres i częstotliwośd składania przez skazanego wyjaśnieo. Powinny to byd jednak zawsze wyjaśnienia dotyczące przebiegu pracy oraz informacje dotyczące skazanego (np. warunki życia skazanego, jego zachowanie po popełnieniu przestępstwa).

Wymierzając karę ograniczenia wolności, sąd może ponadto nałożyd obowiązek naprawienia w całości lub w części wyrządzonej szkody lub przeproszenia pokrzywdzonego, a także zobowiązania związane z okresem próby przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary (przeproszenia pokrzywdzonego, wykonywania ciążącego na nim obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby, powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających). Kodeks karny ponadto wprowadza możliwośd oddania skazanego pod dozór kuratora lub osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym.

 

3) kara pozbawienia wolności - dla lepszego odróżnienia od innych kar polegających na pozbawieniu wolności (kary 25 lat pozbawienia wolności oraz kary dożywotniego pozbawienia wolności) - nazywaną często karą terminowego (czasowego) pozbawienia wolności. Kara ta jest podstawowym środkiem reakcji na przejawy poważnej przestępczości. Obecnie ustawowo deklarowanym (w Kodeksie karnym wykonawczym) celem wykonywania kary pozbawienia wolności jest wzbudzanie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa.

Dla osiągnięcia tego celu prowadzi się zindywidualizowane oddziaływanie na skazanych w ramach określonych w ustawie systemów wykonywania kary, w różnych rodzajach i typach zakładów karnych7, przy czym w oddziaływaniu tym, przy poszanowaniu ich praw i wymaganiu wypełniania przez nich obowiązków, uwzględnia się przede wszystkim pracę, zwłaszcza sprzyjającą zdobywaniu odpowiednich kwalifikacji zawodowych, nauczanie, zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe, podtrzymywanie kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym oraz środki terapeutyczne. Kara pozbawienia wolności trwa najkrócej miesiąc, a najdłużej 15 lat. Wymierza się ją w miesiącach i latach. Czas odbywania kary pozbawienia wolności oblicza się według zasady a momento ad momentum (od chwili do chwili), tzn. jeżeli skazany rozpoczął odbywanie kary 2 lat pozbawienia wolności w dniu 1 lutego 2009 r. o godz. 13.00, to zakooczy 1 lutego 2011 r. o godz. 13.00.

W opracowaniu niniejszego artykułu wykorzystano następujące źródła:

1) G. Bogdan, Z. Dwiąkalski, P. Kardas, J. Majewski, J. Raglewski, M. Szewczyk, W. Wróbel, A. Zoll, Kodeks karny. Częśd ogólna. Komentarz. Tom I. Komentarz do art. 1-116 k.k., Zakamycze 2004 r., wyd. II;
2) M. Mozgawa (red.), M. Budyn-Kulik, P. Kozłowska-Kalisz, M. Kulik, Kodeks karny. Komentarz praktyczny, Oficyna 2007 r., wyd. II;
3) J. Giezek (red.), N. Kłączyoska, G. Łabuda, Kodeks karny. Częśd ogólna. Komentarz, LEX 2007 r.;
4) K. Buchała, A. Zoll, Kodeks karny. Częśd ogólna. Komentarz. Tom I, Zakamycze 1998 r.;
5) A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, LEX 2007 r., wyd. IV.

---

1 Przepisy rozdziału VII ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii przewidują również m. in. przepadek przedmiotu przestępstwa oraz przedmiotów i narzędzi, które służyły lub były przeznaczone do jego popełnienia oraz nawiązkę. Są to tzw. środki karne, które stanową odrębną od katalogu kar kategorię i uregulowane są w przepisach art. 39 – art. 52 k.k.

2 Charakter i objętośd niniejszego artykułu wpływają na znaczny stopieo jego ogólności. Dla przejrzystości pracy autor starał się w niej przedstawid jedynie najbardziej charakterystyczne i najważniejsze aspekty tematu, pomijając zagadnienia szczegółowe i dyskusyjne

3 Przy nadzwyczajnym zaostrzeniu kary grzywny nie może ona przekroczyd 540 stawek dziennych.

4 Retrybucja - sprawiedliwa odpłata za przestępstwo.

5 Miejsce, czas, rodzaj lub sposób wykonywania obowiązku pracy, o którym mowa w w art. 34 § 2 pkt 2 k.k, sąd określa po wysłuchaniu skazanego.

6 W okresie odbywania kary skazany nie może rozwiązad bez zgody sądu stosunku pracy.

7 Zgodnie z przepisem art. 69 Kodeksu karnego wykonawczego karę pozbawienia wolności wykonuje się w: zakładach karnych dla młodocianych; zakładach karnych dla odbywających karę po raz pierwszy; zakładach karnych dla recydywistów penitencjarnych; zakładach karnych dla odbywających karę aresztu wojskowego Zakłady karne wymienione powyżej mogą byd organizowane jako: zakłady karne typu zamkniętego; zakłady karne typu półotwartego; zakłady karne typu otwartego.