Ludzie muchomory - prekursorzy psychedelii

I Wielki Kruk poszedł. Wtedy Bóg splunął na ziemię i z jego śliny wyrosły muchomory. Wielki Kruk odnalazł grzyby, zjadł je i zrobiło mu się wesoło. Muchomor powiedział do niego „Jak to, nie możesz podnieść worka?”, „Tak właśnie jest” – odpowiedział mu Kruk – „Ja jestem silny, pójdę i podniosę worek” – odparł Wapaq. Poszedł, podniósł worek od razu i wysłał fokę do domu, a następnie pokazał Krukowi, jak tego dokonał i jak foka powróciła do swych towarzyszy. Wtedy Wielki Kruk rzekł: „Niechaj muchomor pozostanie już na ziemi i niech moje dzieci widzą to, co on zechce im pokazać”

Wielki Kruk – bohater mitologii zamieszkujących wschodnią Syberię Koriaków – otrzymuje od najwyższego bóstwa dar – czerwonego muchomora Amanita muscaria. Grzyb staje się komunikatorem między świtem ziemskiej egzystencji a kosmosem. „I niech moje dzieci widzą to, co on zechce im pokazać” – rzekł Wielki Kruk.
Przytaczany na wstępie fragment koriackiej mitologii wskazuje na istotną rolę kulturową najsilniejszego halucynogenu występującego na Syberii. Pojawia się on jako jeden z kluczowych elementów klasycznego szamanizmu syberyjskiego – czyli systemu religijno-wierzeniowego, w którym specjalnie predestynowany przedstawiciel grupy (szaman) za pomocą odpowiednich technik nawiązuje bezpośrednio kontakt ze światem nadprzyrodzonym, w celu zaspokojenia szeroko rozumianych interesów społeczności i jednostek”.

Źródła antropologiczne potwierdzają spożycie Amanita muscaria przez liczne ludy zamieszkujące północno-wschodnią cześć kontynentu azjatyckiego. Czerwonego muchomora w celach magiczno-religijnych z pewnością używali Koriacy, Jukagirzy, Jakuci, Ostiacy, Kamczadale oraz Czukcze. Pierwsze wzmianki o jego spożyciu pochodzą z XVII w., z okresu pierwszych kontaktów Rosjan z ludami Syberii, a ich autorem jest polski zesłaniec Adam Kamieński-Dłużyk. W 1658 r. w swoim dzienniku odnotował on zażywanie czerwonego muchomora przez Ostiaków z zachodniej Syberii. Według bardzo prawdopodobnych hipotez mieszkańcy centralnej Azji i środkowo-wschodniej Syberii, a później pewno i indyjscy Ariowie znali halucynogenne działanie grzyba już 10 tys. lat p.n.e.

Badacze i zesłańcy polityczni przemierzający region w XIX w. i na początku XX w. dostarczyli licznych opisów rytuałów z użyciem muchomora. Jak pisze w książce „Podróże do piekieł” Jerzy Sławomir Wasilewski, szaman u Chantów poprzedzał spożycie muchomora całodziennym postem. Zjadał trzy lub siedem kawałków – zazwyczaj suszonego – po czym kładł się spać. Wyrwany z snu, drżąc ogłaszał, co przekazały mu duchy. Wieszczył wówczas, który z myśliwych odniesie powodzenie na łowach, bądź wskazywał, któremu z bóstw należy złożyć ofiarę.

Grzyb był spożywany pod różnymi postaciami. Dosyć rozpowszechnioną metodą było jedzenie suszonych muchomorów zwiniętych w kulkę. Gotowano z nich również zupę, sporządzano wywary bądź moczono w wódce wytwarzanej ze sfermentowanego soku z owoców syberyjskiej borówki bagiennej. Jednakże najbardziej interesującym sposobem odurzania się alkaloidem zawartym w Amanita muscaria było picie moczu osoby, która uprzednio go zjadła. „Wypijany (mocz – przyp. autor) miał moc wywoływania lub odnawiania tego samego upojenia, które pojawiało się jako skutek spożycia świeżego czy najczęściej suszonego grzyba” – pisał swego czasu wielki francuski antropolog Claude Levi-Strauss. Jak wskazuje, dokumenty etnograficzne pozwalają przypuszczać, że mocz mógł być bardziej ceniony niż sam surowiec. „Według niektórych miał on silniejsze działanie, według innych zaś ceniono go dlatego, że przechodząc przez ciało, eliminował niektóre związki chemiczne odpowiedzialne za niepożądane działania, podczas gdy alkaloidy halucynogenne pozostawały w nim” – pisze antropolog.

Warto również wspomnieć o jeszcze jednym, ciekawym sposobie odurzania się czerwonym muchomorem. Otóż w poł. XVIII w. Georg Wilhelm Steller, który przebywał wśród ludów wschodniej Syberii, odnotował interesujące wydarzenie, którego bohaterem był odurzony renifer. Grupa Koriaków, według relacji podróżnika, widząc zataczające się zwierzę, natychmiast je zarżnęła. Mięso poćwiartowano i spożyto na miejscu. Wkrótce Koriacy, podobnie jak nieszczęsny renifer, zaczęli odczuwać skutki działania potężnego grzyba.

W klasycznym szamanizmie syberyjskim muchomor czerwony jest, podobnie jak bęben i różne atrybuty stroju szamana, narzędziem komunikacji ze światem nadnaturalnym. Z jednej strony otwiera wrota, przez które szaman wchodzi w zaświaty, z drugiej zaś jest jego przewodnikiem po świecie, w który wprowadził. Ten ostatni aspekt wyraźnie widoczny jest u Czukczów i Samojedów. W wizjach tamtejszych szamanów pojawiają się grzyby mające atrybuty ludzkie. „Grzyby objawiają się odurzonemu w dziwnych formach, związanych w jakiś sposób z ich realnym kształtem. Jednym z nich jest na przykład człowiek z jedną stopą i jedną ręką, inny posiada bezkształtne ciało. Nie są duchami – to same grzyby. Ich liczba zależy od ilości zjedzonych grzybów. Jeśli człowiek zjadł jednego grzyba – zobaczy jednego, jeśli więcej – zobaczy odpowiadającą temu ilość grzybowych ludzi. Wezmą go pod ręce i przeprowadzą przez cały świat, pokazując rzeczy realne i łudząc zjawami. Ścieżki, którymi chodzą są bardzo zawiłe. Uwielbiają odwiedzać miejsca, w których żyją umarli” – pisał rosyjski antropolog Waldemar Bogoras, który na przełomie XIX i XX w. był świadkiem spożywania muchomora przez Czukczów.

Najlepiej predysponowanym do spożycia halucynogennego grzyba był szaman, który czynił to w ramach rytuału. Wiadomo jednak, że jego konsumpcja, do czasów upowszechnienia się wódki, cieszyła się również popularnością wśród mężczyzn poszczególnych ludów Syberii. Jak wskazuje autor „Alchemii kultury”, Richard Rudgley, muchomora próbowali również Rosjanie i osadnicy z innych krajów, zmuszeni do życia w lodowatych ostępach Syberii. Czynili to zazwyczaj, kiedy kończył się zapas gorzałki. O ile przyjmiemy, że pierwotnie przyjmowanie Amanita muscaria miało charakter czysto rytualny i stymulacyjny, o tyle bliżej współczesności grzyb staje się środkiem odurzającym, którego spożycie daleko odbiega od bogactwa znaczeń, jakie mu przypisywano w przeszłości. Jeszcze w początkach XX w. część ludów Syberii używało muchomora jak stymulatora, podobnie jak andyjscy Indianie liści koki. Niwelował zmęczenie i pozwalał na długie marsze przez mroźne obszary Syberii. Był też muchomor używany podczas zabaw o charakterze społecznym – w trakcie wesel czy uczt towarzyszących dorocznym świętom. Dziś Amanita muscaria został wyparty przez alkohol – używkę ludzi cywilizacji Zachodu – który ze względu na uwarunkowania genetyczne ludów dalekiego wschodu jest niezwykle niebezpieczny dla rdzennych mieszkańców.

Dziesiątkowani przez plagę alkoholizmu przedstawiciele ludów wschodniej Syberii są najprawdopodobniej ostatnimi spadkobiercami tradycji rytualnego spożywania czerwonego muchomora. Tradycji, która najprawdopodobniej sięga początków cywilizacji w Indiach i na Bliskim Wchodzie.

Jak udowadnia R. Gordon Wasson w wydanym w 1968 r. dziele „Soma: boski grzyb nieśmiertelności”, Amanita muscaria mógł być znany Indoirańczykom (Ariom), których ojczyzną były tereny w Azji Środkowej i których część w II tysiącleciu p.n.e. podbiła Półwysep Indyjski. W obu najstarszych tekstach tych ludów – indyjskiej Rigwedzie i irańskiej Aweście występuje tajemnicza roślina, której oddawano cześć. W tradycji indyjskiej jest to soma, w irańskiej haoma. Wasson analizując w głównej mierze tekst Rigwedy, doszedł do wniosku, że tajemniczym przedmiotem kultu Ariów mógł być Amanita muscaria. Jednym z dowodów na to miały być jego zdaniem właściwości muchomora, którego alkaloidy pozostają aktywne w moczu – co zgadza się z opisem tajemniczej substancji zawartym w Rigwedzie i Aweście. Hipoteza Wassona spotkała się z akceptacją wielu wybitnych antropologów – w tym Levi-Straussa. Jeżeli jest prawdziwa, oznacza to, że grzyb byłby pierwszym halucynogenem, którego spożycie przez człowieka zostało potwierdzone. Także zasięg konsumpcji i kult, którym otaczano czerwonego muchomora wydaje się imponujący. Ariowie bowiem zajęli Półwysep Indyjski i obszary na Bliskim Wchodzie, a z ich ojczystej siedziby kult ten promieniował na obszary dzisiejszych Chin i dalekiej Syberii.

---

Od redakcji: temat rozwija bardziej Mateusz Zięborak z U.Wr. w genialnej etnologicznej pracy licencjackiej(!), dostępnej w serwisie taraka.org .Porusza on m.in. kwestie fatalnej, wynikającej z uprzedzeń pomyłki wielkiego Mircei Eliadego, wg którego zażywanie świadczyło o degeneracji szamanów (do której po latach się przyznał), autocenzury Polaków pod wpływem radzieckim i cenzury obyczajowej w III RP, kwestię postrzegania obiektów jako mniejszych lub większych niż w rzeczywistości podczas wizji (krasnoludki! i ta czerwień i biel ich strojów); podaje także wiele interesujących szczegółów oraz ilustracje. Patrz też: www.niniwa2.cba.pl/grzybowy_lot.htm .Ciekawostka ze współczesnej polskiej kultury popularnej: o halucynogennem działaniu muchomora czerwonego wspomina Olga Tokarczuk w książce „Dom dzienny, dom nocny”, pojawia się też w piosence Marii Peszek „Muchomory”.