a) osoba podejrzana
Osobą podejrzaną jest ta, co do której istnieje przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo, lecz jeszcze nie skierowano przeciwko niej postępowania karnego (np. poprzez wydanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów). Przypuszczenie to opiera się na konkretnych dowodach (dotyczy nie tylko faktu popełnienia przestępstwa, ale także osoby sprawcy); co prawda nie takich, że świadczą o pewności, iż dana osoba popełniła przestępstwo, ale nie jest to też przypuszczenie mające oparcie tylko w intuicji.
Osoba podejrzana nie jest stroną postępowania przygotowawczego. Nie ma zatem ani praw, ani (co do zasady) obowiązków procesowych podejrzanego. Jeżeli wobec takiej osoby podejmowane są określone czynności procesowe, dysponuje ona uprawnieniami przewidzianymi w kodeksie dla podmiotu, którego dana czynność dotyczy.
Tak więc w razie dokonania wobec niej przeszukania dysponuje możliwością zaskarżenia tej czynności (art. 236 k.p.k.); jeżeli ją zatrzymano, służy jej zażalenie do sądu na zatrzymanie (art. 244 § 1 i art. 246 § 1 k.p.k.), podobnie jak w razie zastosowania w stosunku do niej podsłuchu (art. 237 § 4 i art. 240 k.p.k.).
Wobec osoby podejrzanej mogą być podejmowane czynności procesowe (wyraźnie przewidziane w kodeksie postępowania karnego), np. jest ona obowiązana poddać się oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała (w tym pobieranie odcisków, fotografowanie, okazanie w celach rozpoznawczych innym osobom). Przy dochowaniu warunków ściśle określonych przez kodeks postępowania karnego i rozporządzenie wykonawcze od osoby podejrzanej można pobrać krew, włosy, wymaz ze śluzówki policzków lub inne wydzieliny organizmu.
b) podejrzany
Za podejrzanego uważa się osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego.
Przedstawienie zarzutów jest możliwe w razie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przez daną osobę przestępstwa, którego dotyczy postępowanie. Określona osoba staje się więc podejrzanym albo z momentem wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów, albo też od momentu powiadomienia jej przed przesłuchaniem o treści zarzutu, którą to treść wpisuje się do protokołu przesłuchania.
Z tą też chwilą podejrzany zaczyna być stroną postępowania przygotowawczego, co upoważnia go korzystania ze wszystkich uprawnień przewidzianych w kodeksie postępowania karnego związanych z uzyskaniem statusu podejrzanego i zarazem obliguje do wykonania ciążących na każdym podejrzanym obowiązków.

2. Uprawnienia podejrzanego
Kodeks postępowania karnego przyznaje podejrzanemu cały szereg uprawnień, z których podejrzany ma prawo korzystać w celu podjęcia skutecznej obrony przed postawionymi mu zarzutami. Do najważniejszych uprawnień podejrzanego należą:

1) prawo do informacji procesowej (art. 300 k.p.k.)
Kodeks postępowania karnego nakłada na organy prowadzące postępowanie przygotowawcze obowiązek informowania podejrzanego o jego prawach i obowiązkach. Pouczenie ma nastąpić na piśmie, którego otrzymanie podejrzany potwierdza podpisem.
Odpis tego pisma winien być więc złożony w aktach sprawy, co ułatwia kontrolę wykonania obowiązku przez organ prowadzący postępowanie. Pouczenie winno obejmować m.in. informację o:
a) prawie do składania wyjaśnień, odmowy ich złożenia oraz odmowy odpowiedzi na pytanie,
b) prawie do korzystania z pomocy obrońcy,
c) prawie żądania przesłuchania z udziałem obrońcy,
d) prawie do końcowego zapoznania się na żądanie z materiałem dochodzenia lub śledztwa,
e) obowiązku poddania się badaniom i czynnościom wymaganym przez k.p.k.,
f) obowiązku stawiennictwa na każde wezwanie organu procesowego pod rygorem zatrzymania i przymusowego sprowadzenia,
g) obowiązku wskazywania każdorazowo zmienionego adresu miejsca pobytu i ustanowienia adresata dla doręczeń w kraju na wypadek pobytu za granicą, pod rygorem doręczania pism pod dotychczasowy adres i uznawaniem ich za doręczone, z wszelkimi tego skutkami.
Brak albo mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla podejrzanego, co w praktyce oznacza, że wszelkie czynności przeprowadzone z naruszeniem tego obowiązku wobec podejrzanego, w efekcie których jego sytuacja procesowa uległa pogorszeniu, są bezskuteczne. Jeżeli podejrzany nie zrozumiał pouczenia, może domagać się jego powtórzenia.
Niepouczenie podejrzanego o jego uprawnieniach, zgodnie z wymogami art. 300 k.p.k., powinno być uznane za rażące naruszenie obowiązków procesowych i skutkować zawiadomieniem przez sąd bezpośredniego przełożonego osoby, która dopuściła się uchybienia; zarazem sąd żąda nadesłania w wyznaczonym terminie (nie krótszym niż 14 dni) informacjio podjętych działaniach wynikających z zawiadomienia. W stosunku do Policji oraz innych organów postępowania przygotowawczego interwencję taką podjąć może również prokurator.

2) prawo podejrzanego do poznania postawionych zarzutów, a także prawo do przedstawienia ich podstaw („w szczególności wskazać, jakie fakty i dowody”) w formie ustnej lub w formie uzasadnienia pisemnego (art. 313 k.p.k.)
Kodeks postępowania karnego wymaga, by po sporządzeniu postanowienia o przedstawieniu zarzutów nastąpiło niezwłocznie:
- ogłoszenie tegoż postanowienia podejrzanemu oraz
- przesłuchanie podejrzanego, a ponadto pouczenie, że do czasu zawiadomienia o terminie zaznajomienia z materiałami postępowania przygotowawczego może żądać podania mu ustnie podstaw zarzutów, a także sporządzenia uzasadnienia na piśmie. Uzasadnienie należy doręczyć podejrzanemu i ustanowionemu obrońcy w terminie 14 dni.

3) prawo wglądu w akta sprawy w toku postępowania oraz sporządzania z nich odpisów i kserokopii (art. 156 k.p.k.)
Uprawnienie to realizuje istotny aspekt wewnętrznej jawności postępowania karnego, które pozwala de facto podejrzanemu na swoistą kontrolę, w jaki sposób toczy się postępowanie przygotowawcze, jakie czynności zostały podjęte i jaki materiał w danej sprawie został już zebrany.
W postępowaniu przygotowawczym udostępnienie podejrzanemu akt wymaga zawsze zgody prowadzącego postępowanie (prokurator, Policja, Straż Graniczna, Agencja
Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencja Wywiadu, Centralne Biuro Antykorupcyjne).  Podobnie sporządzanie odpisów i kserokopii oraz wydawanie odpisów uwierzytelnionych.
Wyjątek: odpisy protokołów czynności, w których podejrzany uczestniczy lub ma prawo uczestniczyć, odpisy dokumentów pochodzących od niego samego lub sporządzonych z jego udziałem.

Na odmowę (musi być ona uzasadniona) przysługuje podejrzanemu zażalenie. Jeżeli zarządzenie z odmową wydał prokurator, zażalenie przysługuje do prokuratora bezpośrednio przełożonego, natomiast w przypadku odmowy wydanej przez nieprokuratorski organ postępowania przygotowawczego (np. Policję), zażalenie rozpoznaje prokurator nadzorujący postępowanie przygotowawcze.

4) prawo podejrzanego do otrzymania postanowienia o powołaniu biegłego i zapoznania się z opinią eksperta (art. 318 k.p.k.)
Uprawnienie to ma na względzie, by podejrzany, na podstawie doręczonego mu odpisu postanowienia o dopuszczeniu dowodu z opinii instytucji lub biegłego indywidualnego, był zorientowany co do przedmiotu i zakresu opinii. Oznacza to, że może on już w trakcie opracowywania opinii wnioskować o poszerzenie badań i ocen co do okoliczności, które ich zdaniem mają znaczenie dla sprawy.
Temu celowi służy także możliwość udziału podejrzanego w przesłuchaniu biegłego, podczas którego ten powinien udzielić odpowiedzi na podniesione zastrzeżenia, uwagi i pytania podejrzanego (co ważne, podejrzany może podnosić zastrzeżenia co do kwalifikacji biegłego i jego kompetencji). W przypadku, gdy podejrzany jest pozbawiony wolności nie sprowadza się go, jeżeli spowodowałoby to znaczne trudności. Ma on jednak wtedy prawo do zapoznania się z pisemną opinią biegłego. Wszelkie wnioski w przedmiotowej sprawie składa się do organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze.

5) prawo do składania wyjaśnień (art. 175 k.p.k.)
Wyjaśnienia to protokolarne (każdorazowo stwierdzone protokołem) wyjawienie przez podejrzanego, co wie w danej sprawie, przed przeprowadzającymi czynność procesową organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Podejrzany – w odróżnieniu od świadka – ma prawo, a nie obowiązek, składać wyjaśnienia (zob. też uwagi do pkt 6). Wyjaśnienia są z jednej strony dowodem w postępowaniu (środkiem dowodowym), z drugiej zaś – sposobem (środkiem) obrony podejrzanego.
Podejrzany obecny przy czynnościach dowodowych ma prawo składać wyjaśnienia co do każdego dowodu.
W postępowaniu przygotowawczym podejrzanemu należy umożliwić w toku przesłuchania, na żądanie jego lub jego obrońcy, złożenie wyjaśnień na piśmie. Ponieważ regułą jest przesłuchanie ustne, podejrzany musi w tym celu wystąpić do przesłuchującego z odpowiednim żądaniem (wnioskiem). Uprawnienie to ma umożliwić podejrzanemu pełne odniesienie się do przedstawionych mu zarzutów poprzez wypowiedź pisemną. Jednakże przesłuchujący może z ważnych powodów odmówić zgody na złożenie przez podejrzanego wyjaśnień na piśmie.

6) prawo do odmowy składania wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na niektóre pytania Powyższe uprawnienie realizuje zasadę procesu karnego, zgodnie z którą podejrzany nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności, ani dostarczania dowodów na swoją niekorzyść.
Podejrzany może wybrać taką obronę, jaką uważa za najskuteczniejszą, w tym obronę bierną. Odmowa składania wyjaśnień jest zatem sposobem obrony podejrzanego i nigdy nie może być poczytywana jako okoliczność go obciążająca. Podejrzany nie ponosi odpowiedzialności za odmowę składania wyjaśnień, a nawet za wyjaśnienia nieprawdziwe, o ile służą one jego obronie. Nie musi przy tym podawać powodów, dla których odmawia składania wyjaśnień.
Prawo odmowy składania wyjaśnień (prawo do milczenia) może być zrealizowane przez podejrzanego zarówno przez wyraźne oświadczenie w tej materii (ustnie lub pisemnie), jak i nieudzielenie w ogóle odpowiedzi czy też nieudzielanie ich na zadawane pytania.

7) prawo składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia (art. 315 k.p.k.)
Podejrzany oraz jego obrońca mogą składać wnioski o dokonanie określonych czynności śledztwa lub dochodzenia. Mogą one dotyczyć nie tylko przeprowadzenia dowodów, ale każdej czynności procesowej, jaka ma być dokonana w toku śledztwa lub dochodzenia (np. wniosek o zastosowanie środka zapobiegawczego). Przedmiotem takiego wniosku może być każda czynność zmierzająca do ustalenia istotnego faktu; może dotyczyć przeprowadzenia zarówno dowodu służącego do stwierdzenia zaistnienia określonych okoliczności, jak i dowodu mającego dowieść jej nieistnienia.
Podejrzany oraz jego obrońca może złożyć stosowny wniosek w każdej fazie postępowania przygotowawczego. Istotnym uprawnieniem podejrzanego, który złożył wniosek, jest prawo udziału w zawnioskowanej czynności. Jeżeli podejrzany lub jego obrońca tego zażądają, organ procesowy nie może im odmówić wzięcia udziału w tej czynności, z tym zastrzeżeniem, że podejrzanego pozbawionego wolności nie sprowadza się, gdy spowodowałoby to poważne trudności.

8) prawo obecności przy czynnościach niepowtarzalnych i innych czynnościach dowodowych (art. 316 i 317 k.p.k.) Kolejnym przejawem zasady jawności wewnętrznej w postępowaniu przygotowawczym jest regulacja ustawowa tzw. czynności niepowtarzalnych. Są to czynności, których nie będzie można powtórzyć, gdyż źródło dowodowe w czasie postępowania sądowego może już nie istnieć lub zmienić swe istotne cechy.
W każdym wypadku, jeżeli czynności nie będzie można powtórzyć na rozprawie, należy podejrzanego i jego obrońcę dopuścić do udziału w takiej czynności. Jedynie niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki jest ustawowym wyjątkiem od w/w zasady.
Prawo udziału podejrzanego i jego obrońcy w czynnościach postępowania przygotowawczego nie kończy się na tzw. czynnościach niepowtarzalnych. Ustawa zezwala na ich udział także w „innych czynn ościach” postępowania przygotowawczego podejmowanych przez organ prowadzący to postępowanie.
Udział ten może nastąpić na żądanie tych podmiotów, z ich inicjatywy, a odmowa dopuszczenia do udziału w czynności może nastąpić „w szczególnie uzasadnionych przypadkach” ze względu na ważny interes tego postępowania. Prokurator wydaje w tym przedmiocie postanowienie.
Wniosek o dopuszczenie do udziału powinien precyzować, o jaką czynność procesową chodzi. Ustawa nie wymaga przytoczenia powodów, dla których strona chce uczestniczyć w określonej czynności. Natomiast przyczyny odmowy powinny być w postanowieniu sprecyzowane. Odmowa powinna być wyjątkiem, podyktowanym rzeczywistym i konkretnym interesem danego postępowania, wynikającym z okoliczności sprawy.

9) prawo korzystania z pomocy obrońcy (art. 82 i n. k.p.k.)
Zasadą w postępowaniu przed sądem karnym jest, że oskarżony nie musi mieć obrońcy, ale jest to jego prawo (tzw. obrona fakultatywna). Może to być obrońca z wyboru – ustanowiony pisemnie albo ustnie do protokołu.
W pewnych okolicznościach, gdy podejrzany z powodu swoich cech lub z uwagi na zawiłość sprawy, w której uczestniczy, nie będzie mógł wystarczająco dobrze bronić swoich interesów, ustawa wprowadza obowiązek reprezentowania go przez obrońcę (tzw. obrona obligatoryjna). Obrońcę z urzędu podejrzany może otrzymać, jeżeli nie ma obrońcy z wyboru i w sposób wiarygodny wykaże, że nie stać go na opłacenie obrońcy z własnych środków.
We wniosku, składanym do prezesa sądu właściwego do rozpatrzenia sprawy w pierwszej instancji, należy wskazać okoliczności, które powodują tak trudną sytuację finansową podejrzanego, że nie może on ponieść kosztów obrony, bo w przypadku ich zapłacenia on i jego rodzina nie mieliby środków wystarczających do niezbędnego utrzymania.
W tym wypadku podejrzany może we wniosku ubiegać się ponadto o zwolnienie z kosztów ustanowienia obrońcy, należycie to uzasadniając. Jako uzasadnioną przyczynę można przykładowo wskazać: niskie dochody, konieczność łożenia na utrzymanie osoby najbliższej, obowiązek alimentacyjny, długotrwałe leczenie i związane z nim koszty itp.
Wynagrodzenie obrońcy ustanowionego z urzędu dla podejrzanego, który nie ma środkówna pokrycie kosztów obrony jest finansowane przez Skarb Państwa.
Obrońca może reprezentować podejrzanego przy każdej czynności procesowej, przy czym może działać tylko na korzyść podejrzanego, a udział obrońcy nie wyłącza osobistego udziału podejrzanego. Obrońca może składać w imieniu podejrzanego wszelkie wnioski procesowe i odbierać pisma procesowe.

10) prawo do przesłuchania z udziałem ustanowionego obrońcy (art. 301 k.p.k.) Podejrzany ma prawo żądać, by przesłuchano go z udziałem obrońcy. Uprawnienie to przysługuje mu wówczas, gdy ma ustanowionego obrońcę. Jeżeli nie ma obrońcy z wyboru i nie wyznaczono mu obrońcy z urzędu, nie może realizować tego prawa.
Podejrzany po ustanowieniu lub wyznaczeniu obrońcy może ponowić to żądanie, ponieważ prawo to nie ogranicza się do pierwszego przesłuchania, chociaż udział obrońcy właśnie w tej czynności może mieć najważniejsze znaczenie, które niejednokrotnie stanowi podstawę do przyszłej linii obrony. W razie zgłoszenia takiego żądania organ procesowy musi je uwzględnić.
W wypadku niestawiennictwa obrońcy czynność jest dokonywana – nie ma tu znaczenia, czy jego nieobecność jest usprawiedliwiona, czy też nie.

11) prawo korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza (art. 72 § 1 k.p.k.) Prawo to jest realizacją minimalnych standardów demokratycznego systemu prawnego, zapewniającego osobie niewładającej językiem danego kraju prawo do pomocy tłumacza oraz dostęp do podstawowych dokumentów procesowych w znanym jej języku.
Jeżeli podejrzany nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim, tłumacza obowiązkowo wzywa się do czynności przeprowadzanych z udziałem tego podejrzanego, czyli m. in. do jego przesłuchań, oględzin i eksperymentów z jego udziałem, konfrontacji, okazania i wszelkich innych czynności, w których podejrzany ten uczestniczy.
Tłumacz winien przekładać wówczas na język obcy, którym porozumiewa się z podejrzanym przebieg danej czynności, a więc wypowiedzi i oświadczenia składane w jej toku, zadawane pytania i udzielane odpowiedzi uczestników czynności, wydawane zarządzenia i orzeczenia, itd.

12) prawo do zapoznania podejrzanego z materiałem dowodowym kończącym postępowanie przygotowawcze (art. 321 k.p.k.)
Przed zamknięciem postępowania przygotowawczego podejrzany ma prawo do zaznajomienia z materiałami postępowania przygotowawczego oraz do przejrzenia akt. W czynnościach tych ma prawo brać udział jego obrońca. Termin zaznajomienia nie może przypadać wcześniej, niż przed upływem 7 dni od zawiadomienia o nim. Nieusprawiedliwione niestawiennictwo podejrzanego lub obrońcy nie tamuje jednak postępowania.
Następnie w terminie 3 dni od zaznajomienia podejrzany może składać wnioski o uzupełnienie postępowania poprzez przeprowadzenie konkretnych czynności. Jeżeli w trakcie postępowania nie znaleziono podstaw do wniesienia przeciwko podejrzanemu aktu oskarżenia, umarza się postępowanie bez konieczności zaznajomienia podejrzanego z materiałami postępowania.Brak zaznajomienia nie będzie w tym wypadku niekorzystnie oddziaływał na sytuację podejrzanego, gdyż umorzenie wobec niego postępowania oznacza, że nie znaleziono dowodów potwierdzających jego winę, w związku z czym brak podstaw do wystąpienia do sądu z aktem oskarżenia.

---

W opracowaniu niniejszego artykułu wykorzystano następujące źródła:
1) J. Grajewski, L.K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz,
Tom I (art. 1-424), Kantor Wydawniczy Zakamycze, 2006 r.;
2) T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. III, Kantor Wydawniczy
Zakamycze, 2003 r.